25 stycznia br. miała miejsce w Szczecinie międzynarodowa konferencja poświęcona zatrudnieniu osób z niepełnosprawnością intelektualną pt: “Osoba z niepełnosprawnością intelektualną na rynku pracy”. Była ona jednym z elementów długofalowych działań Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Szczecinie zmierzających do poznania i rozpowszechnienia najlepszych rozwiązań ustawodawczych oraz organizacyjnych dotyczących zatrudnienia osób z niepełnosprawnością intelektualną. Konferencja mogła odbyć się dzięki dofinansowaniu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w ramach programu pn. “Promocja Integracji Osób Niepełnosprawnych” oraz Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej Wydziału Edukacji i Kultury w Brukseli w ramach projektu: “Europejski model społeczny – zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Przykłady dobrej praktyki krajów UE oraz promowanie inicjatyw wspólnotowych”. W konferencji wzięli udział przedstawiciele Polski, Francji, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz Niemiec.
Moderatorem konferencji była prof. Anna Firkowska – Mankiewicz.
Konferencję rozpoczął referat Krystyny Mrugalskiej – prezes Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym przedstawiający bariery, uwarunkowania oraz oczekiwania związane z pracą i zatrudnieniem osób z niepełnosprawnością intelektualną.
W prezentowanym referacie problem zatrudnienia osób z niepełnosprawnością intelektualną został ujęty w kontekście praw człowieka. Z tej perspektywy prawodawstwo polskie – traktujące osobę z niepełnosprawnością intelektualną jako równoprawnego obywatela RP – jest zgodne z wartościami i standardami europejskimi i międzynarodowymi. Jednocześnie autorka wskazała na liczne bariery w jego realizacji, takie jak międzyresortowy podział podejścia do problemu zatrudnienia osób z niepełnosprawnością intelektualną, tradycyjne spostrzeganie osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako biorcy świadczeń z zakresu opieki społecznej, co odbija się na sposobie orzecznictwa tej grupy osób, kierowania ich do nieodpowiednich i ograniczających form wsparcia. Nieznajomość problematyki wśród zespołów orzekających powoduje, iż z reguły osoby te nie otrzymują innych wskazań jak “warsztat terapii zajęciowej” lub “ośrodek wsparcia pomocy społecznej”. Orzecznictwo jest w chwili obecnej w Polsce jaskrawym wyrazem zakorzenienia stereotypów społecznych oraz poważnym hamulcem dla rozwoju nowego pozytywnego myślenia, szukającego sposobów ułatwiających wchodzenie osób z niepełnosprawnością intelektualną na rynek pracy.
Kolejną barierą zdaniem autorki jest dotychczasowa dominująca forma zatrudniania osób niepełnosprawnych w środowisku chronionym – “spółdzielniach inwalidów” i “zakładach pracy chronionej” – w których w niewielkim procencie znajdują miejsce pracy osoby z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności (w 2002 roku spośród 611 000 pracujących osób niepełnosprawnych – 5 909 było upośledzonych umysłowo,
z czego 137 osób – w stopniu znacznym, a 1618 osób – w stopniu umiarkowanym), co jest wskaźnikiem minimalnych szans na zatrudnienie tej grupy osób nawet w chronionym środowisku pracy. Stworzona po 1977 roku nowa propozycja zatrudnienia dla osób z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności – Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) – napotyka na duże bariery formalne i finansowe. Autorka wyraziła nadzieję, że przyjęty w 2003 roku przez parlament prawo do pomocy publicznej z tytułu zatrudnienia osób niepełnosprawnych dla pracodawców na otwartym rynku pracy oraz zróżnicowanie wysokości pomocy w zależności od stopnia niepełnosprawności zatrudnionych pracowników zwiększy zainteresowanie pracodawców zatrudnianiem osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności. Inną barierą jest bariera prawna, która powoduje że osoby otrzymujące rentę socjalną nie mogą uzyskać statusu “bezrobotnego” (a jedynie status “poszukującego pracy”), co istotnie ogranicza ich dostęp do różnych działań prozatrudnieniowych (możliwość przygotowania zawodowego
w miejscu pracy, szkolenia, roboty publiczne, staże, stypendia, badania lekarskie związane z zatrudnieniem). Bariera instytucjonalna – brak kompleksowej oferty publicznej dla osób z niepełnosprawnością intelektualną – powoduje nie tylko trudność w zdobyciu pracy, ale również, ze względu na rodzaj niepełnosprawności, zdobycie odpowiedniego przygotowania do pracy i znalezienia się w roli pracownika, a także uzyskanie wsparcia w poszukiwaniu pracy i adaptacji na stanowisku
i w środowisku pracy.
Prezentacja Krystyny Mrugalskiej stała się punktem odniesienia do analizy kolejnych wystąpień pod kątem szukania rozwiązań zaprezentowanych powyżej problemów. Chociaż żadne z nich nie było propozycją całościowego ich rozwiązania, jednakże stanowiło pewną propozycję rozwiązań praktycznych.
Huw Davies – przewodniczący Stowarzyszenia na Rzecz Wspieranego Zatrudnienia – ogólnokrajowej organizacji z Wielkiej Brytanii także wskazywał istniejące w jego kraju bariery w zatrudnieniu osób z niepełnosprawnością intelektualną na otwartym rynku pracy. Podobnie jak jego poprzedniczka, wskazał na brak współpracy na poziomie ministerstw, brak lokalnych strategii zatrudnienia osób niepełnosprawnych, mało spójny system wynagrodzeń, ulg podatkowych oraz zasiłków, który zniechęca osoby z niepełnosprawnością intelektualna do podejmowania pracy w pełnym wymiarze czasu pracy oraz zdobywania kolejnych umiejętności zawodowych, zbyt niskie oczekiwania wobec tej grupy osób. W Wielkiej Brytanii istnieje wiele inicjatyw, które mają na celu rozwiązanie problemów, z jakimi borykają się osoby niepełnosprawne, ale nie obejmują one w dostatecznym stopniu osób z niepełnosprawnością intelektualną – nie oferują im dostosowanego wsparcia w trakcie poszukiwania oraz wykonywania pracy, są ograniczone czasowo. Spośród wielu programów kierowanych do niepełnosprawnych pracowników przedstawionych przez prelegenta na szczególne zainteresowanie zasługuje program Workstep, który oferuje środki finansowe na opracowywanie indywidualnych planów wspieranie zatrudnienia, na zapewnienie zatrudnienia oraz wspierania niepełnosprawnego pracownika przez co najmniej 6 miesięcy, jak również środki finansowe na stopniowe wycofywanie się ze wsparcia. Huw Davies podkreślał wagę odpowiedniego wprowadzenia osoby z niepełnosprawnością na rynek pracy oraz tworzenia lobbingu pracodawców mających pozytywne doświadczenia w zatrudnianiu osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Gunnar Sanström psycholog z urzędu zatrudnienia w Göteborg w Szwecji zaprezentował funkcjonujący w Szwecji system pomocy osobom z niepełnosprawnością intelektualną w zdobywaniu i utrzymaniu pracy na otwartym rynku. Pomoc ta obejmuje urzędy pracy, doradców zawodowych wyspecjalizowanych w pomocy osobom z niepełnosprawnością intelektualną oraz doradców zawodowych zatrudnionych w szkołach zawodowych. Doradca zawody zatrudniony w szkole – asystując uczniowi w czasie 4 lat nauki – jest pierwszym ogniwem pomocy w określeniu jego drogi zawodowej. Kolejnym elementem są praktyki zawodowe – szkolenia u konkretnego pracodawcy, które to szkolenia są monitorowane przez wyspecjalizowanych doradców zawodowych z urzędu pracy. Pracodawca wspierany jest poprzez dofinansowanie wynagrodzenia zatrudnianej osoby, co stanowi rekompensatę za niemożność podjęcia przez niepełnosprawnego pracownika wszystkich zadań wymaganych na danym stanowisku pracy. Dofinansowanie to jest stopniowo zmniejszane w miarę nabywania przez pracownika sprawności wymaganych na danym stanowisku pracy. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są w wspierane w miejscu pracy przez doradców zawodowych, którzy uczą się czynności zawodowych na danym stanowisku pracy, aby następnie uczyć niepełnosprawnych pracowników. Wraz ze wzrostem nabywanych umiejętności przez pracowników – doradcy zmniejszają częstotliwość proponowanego wsparcia.
Arnold Wessels – przewodniczący Stowarzyszenia Entraide Universitaire z Paryża – prowadzącego wiele miejsc pracy dla osób z różnymi niepełnosprawnościami, w tym z niepełnosprawnością intelektualną – przedstawił rozwiązania prawnej organizacyjne zatrudniania osób z niepełnosprawnością we Francji na otwartym rynku pracy oraz w warunkach chronionych. Praca chroniona we Francji odbywa się w trzech systemach; w Ośrodkach Pomocy przez Pracę (CAT), Zakładach Pracy Chronionej (Atelier Protege) oraz w Ośrodkach Dystrybucji Pracy Chałupniczej. Ośrodki Pomocy Przez Pracę są etapem przejściowym do wiodącym do zatrudnienia w Zakładach Pracy Chronionej lub na otwartym rynku pracy. W większości przypadków osoby niepełnosprawne przebywają w Ośrodkach Pomocy przez Pracę przez okres jednego roku, są intensywnie przygotowywane do podjęcia zatrudniania w innych formach poprzez szkolenia zawodowe oraz podejmowanie czasowego zatrudnienie na otwartym rynku pracy. W Centrach objęte są dodatkowym wsparciem psychologicznym, społecznym oraz edukacyjnym. Atelier Protage jest już przedsiębiorstwem produkcyjnym lub usługowym działającym na równych prawach z innymi przedsiębiorstwami, zatrudniającym przynajmniej 80% pracowników niepełnosprawnych. Przejście między poszczególnymi formami zatrudnienia jest jak najbardziej możliwe i daje poczucie bezpieczeństwa podejmującemu taką próbę pracownikowi. Mimo tego zatrudnienie wspomagane na otwartym rynku pracy jest najrzadszą formą zatrudnienia we Francji.
Podobne wnioski przedstawił kolejny wykładowca konferencji – Hanno Latki – przewodniczący Stowarzyszenia Lebenshilfe Güstrow e.V. W powiecie Güstrow w Niemczech – rejonie działania organizacji – w zakładach pracy dla niepełnosprawnych pracuje 300 osób z niepełnosprawnością intelektualną, a na otwartym rynku – 18 osób. Proporcje te, zdaniem Hanno Latki są wynikiem struktury rozwoju gospodarki w tym regionie, a w szczególności brakiem zakładów przemysłowych, rozwojem sektora usług.
Na konferencji przedstawione zostały także rozwiązania praktyczne – propozycje miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Arnold Wessels zaprezentował film obrazujący działanie restauracji prowadzonej przez osoby głuchonieme ze sprzężonymi niepełnosprawnościami, w tym z niepełnosprawnością intelektualną. Peter Matsson kierownik warsztatu dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w Göteborg zaprezentował projekt dotyczący tworzenia przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną programów radiowych, telewizyjnych, filmów dokumentalnych, strony internetowej oraz wydawania broszur pisanych tekstem łatwym do czytania jako formę zmiany postaw społecznych wobec pracy osób z niepełnosprawnością intelektualną. Tommy Matiasson – uczestnik warsztatów, reporter i rapier opowiedział zebranym o swojej pracy oraz zaprezentował stworzony przez grupę Grunden Media wideoklip prezentowany w szwedzkiej telewizji.
Ze szczególnym uznaniem uczestników konferencji spotkał się projekt prezentowany przez Sabine Noack oraz Volkera Ahrens z Lebeshilfe Berlin dotyczący umieszczenia na otwartym rynku pracy osób z głębszym stopniem niepełnosprawności intelektualnej oraz kalectwami sprzężonymi. Prezentacja poparta filmem unaoczniła uczestnikom konferencji, że odpowiednie warunki oraz wsparcie w procesie pracy osób głębiej i wielorako niepełnosprawnych umożliwia im wykonywanie czynności zawodowych z sukcesem oraz powoduje rozwój osób w takich obszarach jak osobowość, zachowania społeczne, rozwój umiejętności zawodowych.
Konferencja spotkała się z bardzo dużym zainteresowaniem słuchaczy z Polski oraz z Niemiec i Szwecji. Duża frekwencja (160 osób), bardzo wnikliwe pytania zadawane prelegentom oraz uwagi i komentarze uczestników świadczyły o wadze oraz dużym znaczeniu poruszanych problemów.
Konferencję zakończyła debata medialna, w trakcie której porównano systemy zatrudnienia osób z niepełnosprawnością oraz wyciągnięto wniosek, że tworzenie miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną jest procesem, który w żadnym z prezentowanych państw Unii Europejskiej nie zakończył się jeszcze spójnym systemem zatrudniania tej grupy osób.
Najczęściej prezentowaną formą zatrudniania było zatrudnienie w warsztatach pracy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Mówili o nich wykładowcy z Niemiec, Francji oraz twórca pierwszego w Polsce ZAZ-u – Kazimierz Nowicki – przewodniczący Koła w Stargardzie Szczecińskim Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Prelegenci wskazywali na korzyści z funkcjonowania tego rodzaju miejsc pracy na obecnym etapie integracji społecznej osób z niepełnosprawnością intelektualną polegające na zmianie mentalności zarówno osób niepełnosprawnych, ich rodziców, opiekunów oraz pracodawców i ustawodawców. Bardzo trafnie ujął to Kazimierz Nowicki stwierdzając, że dobry produkt, dobrze wykonana praca przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną jest najlepszym czynnikiem zmieniającym postawy społeczne wszystkich zainteresowanych środowisk wobec osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako pracownika. Huw Davis z Wielkiej Brytanii wskazywał na sposób zmiany postaw pracodawców na otwartym rynku pracy poprzez praktyki osób z niepełnosprawnością intelektualną w przyszłym miejscu pracy oraz tworzeniem lobbingu pracodawców mających doświadczenia w zatrudnianiu tej grupy osób. Barbara Jaskierska – przewodnicząca Koła w Szczecinie zwróciła uwagę na stabilności ustawodawstwa jako warunek konieczny niezbędnej zmiany postaw osób z niepełnosprawnością oraz ich rodzin, a także konieczność zorganizowania pośrednictwa pracy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Pośrednictwo i poradnictwo zawodowe, ale także przygotowanie do pracy przystosowanej przez pracodawców – czego nie należy identyfikować z zawodem – zdaniem Huw Davis’a oraz Gunnara Sandström, a także wykładowców polskich jest nieodzownym, koniecznym warunkiem sukcesu na otwartym rynku pracownika z niepełnosprawności intelektualną.
Ważnym elementem konferencji było uczestnictwo w niej Północnej Izby Gospodarczej jako patrona honorowego. Uczestnictwo przedstawicieli Izby daje szansę na większe zainteresowanie przedsiębiorców istotą zatrudnienia osób z niepełnosprawnością intelektualną, ale przede wszystkim zmianę postaw, co jest największą barierą w naszym społeczeństwie.
Konferencja uzmysłowiła jej uczestnikom jak wiele jest jeszcze do zrobienia w tym zakresie, przedstawiła bariery oraz sposoby ich przełamania, a także – co najcenniejsze – zaprezentowała zakończone sukcesem rozwiązania praktyczne.